این مطلب توسط مهرک کمالی از «راهنما برای خانواده‌هایی که با تجربه برخورد با سیستم قضایی را دارند: راهنمای مراحل مختلف زندانی شدن (راهنمای دو و سه)[۱]» در پاییز ۱۴۰۲ برای موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان ترجمه شده است و توسط کارشناسان این موسسه و با توجه به شرایط زندان‌ها در ایران، مطالبی به آن افزوده یا از آن حذف شده است.
در این مطلب مجموعه راهنمایی‌هایی برای اطرافیان کودکانی که والد یا والدینی در زندان دارند ارائه شده است تا در هنگام ملاقات یا ارتباط تلفنی با آنها، همراهی‌شان کنند. این راهنمایی‌هایی را به تفکیک سن از نوزادی تا شش سال، هفت تا ۱۲ سال و نوجوانان ۱۳ تا ۱۸ سال شامل می‌شود.
در این راهنما، والد زندانی، فردی است که با هر دلیل و اتهامی در زندان است. او می‌تواند مرتکب جرایم عمومی شده باشد یا فردی باشد که به خاطر باورها یا فعالیت اجتماعی و سیاسی‌اش بازداشت شده است. اگر در جایی از این راهنما، به این تفاوت اشاره‌ای نشده است، منظور ما والد زندانی با هر جرم و اتهامی است.
همچنین در این جزوه فرض بر این است که همراهان کودک (شامل والد بیرون از زندان یا سایر اعضای خانواده یا افرادی که در نبود والد، سرپرستی کودک را به عهده دارند) هر تصمیمی که می‌گیرند، مصالح عالیه کودک را در نظر می‌گیرند. بنابراین در این جزوه مواردی که ارتباط با والد، چه در زمان زندانی بودن او و چه بعد از آزادی، به دلایل قابل توجیه و منطبق با پیمان‌نامه حقوق کودک، مانند کودک آزاری، به مصلحت کودک نیست، تفکیک نشده‌اند.
اگر تجربه شما با هیچ کدام از راهنمایی‌های مطرح شده در این مطلب همخوانی ندارد، می‌توانید با ذکر سن کودک، شرایطی را که تجربه کرده‌اید با ما و به آدرس [email protected] در میان بگذارید. ما نیز با حفظ هویت و حریم خصوصی شما، این راهنما را با در نظر گرفتن تجربه شما و برای استفاده سایر افرادی که ممکن است در موقعیت مشابه باشند، اصلاح و به روز خواهیم کرد.
[۱] Guide for Families Experiencing the Criminal Justice System: GUIDE FOR INCARCERATION STAGE (Guide 2 of 3), US Federal Interagency Working Group on Youth Program.
نکات عمومی
- اگر فرد زندانی دارای چند فرزند است، مراقب باشید که هر کدام از آنها نیازهای خاص خودشان را دارند. هیچ کدام از کودکان در هیچ سنی نباید در موقعیتی قرار بگیرند که إحساس کنند باید نیازها و خواست‌هایشان را قربانی کنند. این اتفاق نه فقط به خاطر موقعیت سنی ممکن است رخ دهد، بلکه تفاوت‌های شخصیتی کودکان، کلیشه‌های جنسیتی و همچنین معلولیت کودکان می‌تواند به این تفاوت‌ها و جدا ماندن برخی از کودکان از ارتباط با والد و از حمایت حداکثری دامن بزند.
- در نظر گرفتن معلولیت کودک در هر کدام از اشکال ملاقات و ارتباط با والد اهمیت زیادی دارد. با در نظر گرفتن ویژگی‌های خاص کودک و نبود فضای دوستدار کودک و محیط ناسازگار با نیازهای افراد دارای معلولیت، ممکن است ناچار به حذف اشکال مختلف ارتباط با والد زندانی شوید. این موضوع می‌تواند اثرات منفی بر رابطه کودک و بر آثار زندانی شدن والدین بر کودک بگذارد. در صورت امکان از مشاور برای کنترل این شرایط کمک بگیرید. همچنین ارزیابی کنید تا چه اندازه می‌توانید از قوانین و قواعد موجود به نفع کودک استفاده کنید تا فرصت ویژه‌ای را برای ارتباط کودک با والد فراهم کنید.
کودکان نوزاد تا شش سال
- برای دیدار کودکان و والدین زندانی‌شان به برنامه ریزی نیاز است. کودک را برای ملاقات در زندان آماده کنید و خودتان هم به عنوان همراه کودک آماده شوید.
- از قبل، از طریق خواندن دستورالعمل‌ها، سوال از مسئولان زندان و پرس و جو از زندانیان سابق، با قوانین زندان و حقوق خودتان و کودک آشنا شوید. در نظر داشته باشید که برخی از مدیران و ماموران زندان‌ها به صورت سلیقه‌ای عمل می‌کنند. گرچه هدف این است که کودکان، به خصوص در سن نوزادی و خردسالی، با شرایط پیش‌بینی نشده‌ای مواجه نشوند، اما برای همراهی با کودک، آماده بروز شرایط پیش‌بینی نشده و سلیقه‌ای باشید. پرس‌وجو از زندانیان سابق یا خانواده زندانیان محبوس در آن زندان یا خواندن و شنیدن روایت‌های آنها که ممکن است در فضای مجازی موجود باشد، می‌تواند کمک کننده باشد.
- از قبل پرس‌وجو کنید که مسئولین زندان اجازه بردن چه چیزهایی را به سالن ملاقات می‌دهند. مثلا ازآنها بپرسید آیا می‌توانید کتاب‌های رنگ‌آمیزی و مداد رنگی یا اسباب‌بازی‌های کوچک را همراهتان ببرید تا سر کودک را در زمان انتظار برای ملاقات گرم کنید؟
- پیش از رفتن به محل ملاقات، کودک باید از مواردی مانند چگونگی ورود و خروج به آنجا اطلاع داشته باشد. خودتان را برای پرسش‌های احتمالی کودک آماده کنید. قبل از رفتن به سالن ملاقات، به او بگویید وقتی به محل ملاقات می‌رسد باید توسط ماموران بازرسی شود. کودک را از وسایلی که بردن آنها به داخل سالن ملاقات ممنوعیت است، آگاه کنید. درباره دلایل این ممنوعیت‌ها با زبان ساده و مثال‌های عینی در محیط اطراف‌اش به او توضیح دهید.
- کودکان دوست دارند والدینشان را در آغوش بگیرند، دست آنها را در دست بگیرند و روی پای آنها بنشینند. اگر تماس جسمی کودک با والدینش ممکن نیست، از قبل به او بگویید و او را آماده کنید.
- اگر زندانبانها اجازه می‌دهند، از کودک بخواهید کتاب مورد علاقه‌ا‌ش را بیاورند تا والد در محل ملاقات برایش بخواند.
- اگر زندانبانها می‌گذارند، برای والد زندانی، کتاب مورد علاقه کودک را بفرستید. از او بخواهید کتاب را درتماس تلفنی برای کودک بخواند. اگر امکان ضبط صدای والد را دارید، می‌توانید آن را برای بازپخش در هنگام خواب یا بی‌قراری کودک استفاده کنید.
- پس از هر ملاقات و ارتباط کودک با والدین زندانیاش (مثل تماس تلفنی)، با او گفتگو کنید. کودک شاید از شما بپرسد: «چرا نمی توانم اینجا با مامانم بمانم؟»، «چرا بابایم با ما به خانه نمی‌آید؟»،«چرا امروز وقتی از مدرسه به خانه برگردم، نمی‌توانم به مامان زنگ بزنم؟» برای پاسخ به این پرسش‌ها و سوال‌های مشابه خودتان را آماده کنید. موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان پیش از این مجموعه‌ای از سوالات احتمالی کودکان و پاسخ به آنها را تهیه کرده است. (https://coipi-fa.org/frequencequestions)
- اگر مسئولین زندان به شما اجازه فرستادن چیزهایی مثل نقاشی، آثارهنری، کار دستی و شعر را به زندان و برای والدین زندانی می‌دهند، مواد لازم را برای کودک تهیه کنید و زمان کافی هم برای او در برنامه روزانه‌‌اش در نظر بگیرید که نقاشی کند، شعر بگوید و کاردستی‌هایش را درست کند.
- با نزدیک شدن زمان آزادی زندانی و بازگشت او به خانه، با فرزندانش صحبت و آنها را آماده کنید. به آنها بگویید با بازگشت پدر یا مادر خیلی چیزها عوض می‌شود و احتمال دارد برخوردهایی مثبت یا منفی بین آنها و والد سابقا زندانی پیش بیاید. به کودکان وعده دهید که ساعات خوشی با والد از زندان برگشته خواهند داشت. به والد بازگشته از زندان هم کمک کنید که لحظات خوشی برای کودک بسازد. برای مثال می‌توانید به کودک بگویید: «بابا به خانه برمی‌گردد و تو می‌توانی با او توپ‌بازی یا نقاشی کنی.» بعضی مناسبت‌ها که برای کودک معنی‌دار هستند، مثل تولدشان یا تعطیلی‌های خاص را پررنگ کنید و به آنها بگویید که بودن والدی که از زندان برگشته چه چیزمثبتی به این مناسبت‌ها اضافه می‌کند.
بزرگسالان در خانه و مربیان در مهدکودک، کودکستان و پیش دبستانی باید با چشم باز مراقب کودکان کوچکتر از ۶ سال باشند. کودکان در این سن کاملا متوجه ناراحتی بزرگسالان در خانه می‌شوند، اما از علت آن سر درنمی‌آورند. آنها ممکن است کنجکاوی خود در این مورد را با سؤالات کلی در مورد غیبت والدینشان نشان دهند. پرسش‌هایی مثل: «چرا مامان اینجا نیست تا بغلم کند؟» یا «بابا کی میاد خونه؟» خودتان را برای این قبیل سوال‌ها آماده کنید.
کودکان شش تا دوازده ساله
- در این سن، کودکان سعی می‌کنند داوری و ارزش‌گذاری کنند. با آنها هم‌فکری و به آنها کمک کنید تا بفهمند زندانی بودن والدینشان به معنای بد بودن آنها نیست. سعی کنید ارتباط عاطفی کودکان با والدینشان حفظ شود. کودکان در این سن می‌توانند بفهمند اگر والدینشان در زندان هستند به دلیل عملی غیرقانونی است که از آنها سر زده است. به آنها بگویید که والدینشان به دلیل رعایت نکردن قوانین یا قواعد در زندان هستند و نه چیزی بیشتر از آن. اگر والد کودک به دلایل سیاسی، فعالیت اجتماعی یا باورهایش در زندان است، تلاش کنید تا با توضیحات ساده و بدون ایجاد خشم و نفرت، دلایل زندانی بودن والد را برای کودک توضیح دهید. در گفت‌وگویی که با کودک دارید، از قهرمان‌سازی از والد زندانی پرهیز کنید. با این حال توضیح مسئولیت اجتماعی یا حق بر باور و عقیده، می‌تواند بخش مهمی از گفت‌وگوی شما باشد.
- کودک باید کودکی کند. از کودکان نخواهید که چون والدینشان زندانی هستند، خود را بزرگ‌تر از آن‌چه هستند نشان دهند و نقش‌های بزرگسالان را به عهده بگیرند. هیچ کس نباید از کودک انتظار داشته باشد که چون پدر یا مادرش زندانی هستند، مدام مراقب خواهر و برادر کوچکترش باشد. مراقب رفتار کودکان هم باشید. ممکن است شما چنین نقش آفرینی را از کودک نخواسته باشید، اما آنها به دلایل مختلف، از جمله کلیشه‌های جنسیتی، چنین نقشی را برای خود قایل شوند. با کودک گفت‌وگو کنید و برای او توضیح دهید که مسئولیت مراقبت از او و سایر برادرها و خواهرهایش با شماست.
- برنامه ملاقات را با بچه‌ها به اشتراک بگذارید تا از دیدار بعدی و فاصله زمانی بین بازدیدها مطلع شوند. به مناسبت‌های خاص هم توجه داشته باشید. اگر امکان ملاقات در روزهای خاص وجود دارد، کودک را در جریان آن قرار دهید، مثلا بگویید: «ما می‌توانیم نوروز یا سیزده بدر به دیدن مامان برویم.» مناسبت‌هایی مانند تولد خودش یا والدینش را به او یادآوری کنید و اگر او مایل است و شرایط مهیاست ، ترتیب ملاقات یا تماس او را با پدر یا مادر زندانیش بدهید.
- دوری کودکان از والدین زندانی، امکان یافتن موضوع‌های مشترک و ارتباط نزدیک را کم می‌کند. به همین دلیل، باید به کودک کمک کنید که برای یافتن موضوعات مورد علاقه دو طرف و گفتگو درباره آنها تلاش کند. این تلاش، به امکان ارتباط نزدیک‌تر در ملاقات‌ها کمک می‌کند. مثلا از کودک بخواهید که مکالمه را شروع کند؛ اگر نمی‌خواهد، آنها را راهنمایی کنید که چگونه منتظر آغاز مکالمه از سوی والد زندانی‌شان باشد و به آن واکنش نشان دهد. قبل از ملاقات از او بپرسید در چه مواردی می‌خواهد با والد زندانیاش صحبت کند. موضوعات احتمالی می‌توانند درس و مدرسه، تکالیف کلاسی، معلمی که کودک دوستش دارد، فعالیت‌های بعد از مدرسه، دیدار با خویشاوندان، به خصوص همسالان کودک، ورزش، بودن با دوستان و همسالان، خاطره سفر یا گردشی که رفته و چیزهای مشابه باشند.
- تجربه‌های ملاقات را دائما ارزیابی کنید تا برقراری ارتباط بهتر بین کودک و والد زندانی میسر شود. بعد از هر ملاقات یا ارتباط صوتی یا تصویری، با کودک صحبت کنید و تجربه آن روز او را بررسی کنید. خود را برای توضیح رویه‌ها و قواعد زندان آماده کنید. بر اساس واکنش‌ها و صحبت‌های کودک، پرسش‌های جزیی مطرح کنید تا از روحیه کودک سر در بیاورید. مثلا می‌توانید از کودکان بپرسید آیا درباره صحبت‌هایی که هنگام ملاقات میان آنها و والد زندانی رد وبدل شده، سوالی دارند؟ به طور مشخص‌تر می‌توانید از بهترین بخش ملاقات از نظر کودک بپرسید. همین طور می‌توانید از او بپرسید که به کدام بخش ملاقات کمترین علاقه را داشته است. این پرس‌وجو‌ها به شما برای برنامه‌ریزی بهینه ملاقات‌های آینده کمک می‌کند.
- با نزدیک شدن زمان آزادی زندانی، در مورد بازگشت او به خانه با فرزندانش صحبت کنید. به کودکان بگویید که وقتی والد زندانی به خانه بازمی‌گردد، احتمال دارد بعضی چیزها تغییر کند و تعاملات روزانه بین آنها متفاوت از وقتی باشد که والد، زندانی بود. به عنوان مثال، «از حالا دیگر مامان در خانه است و می‌تواند در انجام تکالیف به تو کمک کند. او می‌تواند در انجمن اولیا و مربیان و سایر فعالیت‌های مدرسه مشارکت کند.» بر اساس توانایی کودکان در درک زمان، برای تطبیق آنها با وضعیت جدید، چارچوب زمانی مناسبی مثلا یک ماه را در نظر بگیرید و برای فرایند تطبیق برنامه‌ریزی کنید. کودکی که دوران طولانی به خصوص از زمان خردسالی از والدش دور بوده، ممکن است تا مدت‌ها بعد از بازگشت آنها از زندان، با مادر یا پدرش غریبی کند. خودتان و والد تازه آزاد شده را برای این موقعیت آمده کنید و با کمک مشاور تلاش کنید تا کودک را با وضعیت تازه سازگار کنید.
- اگر لازم است، امکاناتی فراهم کنید که کودک با مشاور صحبت کنند یا بتواند با یک بزرگسال دلسوز و آگاه، بیرون از خانه، مشورت کنند.
کودکان ۷ تا ۱۲ ساله، دانش‌آموزان دوره‌های ابتدایی و راهنمایی هستند. آنها به خوبی شرایط نابسامان خانه و ناراحتی والدین را درک می‌کنند. وقتی والدین برای مدتی طولانی درخانه نیستند، طبیعی است که کودکان سوالاتی در مورد والدین غایب خود بپرسند، مثلا «کی بابا را از نزدیک می‌بینم؟» و «چرا مامان با ما زندگی نمی کند؟» آماده پاسخ دادن به این طور سوالات باشید.
نوجوانان ۱۳تا ۱۸ ساله
- نوجوانان نیاز دارند تا بدانند تنها آنها نیستند که والدینشان زندانی هستند. اگر در اطراف‌تان کودکان و به خصوص نوجوانانی را می‌شناسید که در شرایط مشابه هستند یا افرادی که در کودکی در موقعیت مشابه قرار داشتند، داستان آنها را با کودک در میان بگذارید. گرچه آمار کودکان دارای والد زندانی و از جمله تعداد نوجوانانی که والد زندانی دارند، روشن نیست، اما می‌توانید به کودک بگویید که بیشتر از ۳۰۰ هزار کودک (که تعدادی از آنها نیز نوجوان هستند) در حال حاضر در ایران والد یا والدینی در زندان دارند. فراموش نکنید که این گفت‌وگو برای این است که به او نشان دهید که تنها نیست، نه آن که احساس او و موقعیت ویژه‌اش نادیده گرفته شود. موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان مجموعه ویدیوهایی از گفت‌وگوی دو نوجوان اسکاتلندی و آمریکایی را با زیرنویس فارسی منتشر کرده است. این ویدیوها، بخشی از تجربه مشترک نوجوانان با والد زندانی را نشان می‌دهند. https://coipi-fa.org/written-and-virtual-sources
- کودکان در این سن باید بتوانند نوجوانی کنند. به آنها یادآوری کنید که به دلیل زندانی بودن والدینشان نباید مسئولیت‌هایی ورای سن‌شان به عهده بگیرند. لازم نیست نوجوان جای پدر و مادرش را بگیرد. مثلا نوجوانان می‌توانند در کارهای خانه و مراقبت از خواهر و برادر کوچکتر کمک کنند، اما مسئولیت مراقبت کامل از خواهر و برادرهای کوچکتر نباید بر دوش آنها باشد. این مسئولیت سنگین شاید به قیمت ضعف تحصیلی، ترک تحصیل آنها و دور افتادن آنها از حلقه دوستان‌شان تمام شود. همچنین چنین إحساس مسئولیتی می‌تواند آثار منفی روانی بلندمدتی بر روی کودک بگذارد. البته آنها حق دارند درباره آزادی والدینشان تلاش کنند. اما این تلاش باید با حفظ امنیت و حریم خصوصی، متناسب با سن و درک‌شان و منطبق با نیازهای خودشان انجام شود. آنها نباید مسئول نجات والدینشان قلمداد شوند یا خود را در این موقعیت ببینند. آنها نباید سخنگوی والد زندانی پنداشته شوند یا خود را در این وضعیت پیدا کنند. حامد فرمند، مدیر موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان در جزوه‌ای که توسط موسسه توانا منتشر شده، به ویژگی‌های کنشگری امن کودکان پرداخته است: https://tavaana.org/children-participation-protests/
- نوجوانان باید در جریان برنامه ملاقات و مناسبت‌ها (مانند تاریخ تولد خودشان و والدینشان، سالگرد ازدواج والدینشان، نوروز و سایر مناسبت‌ها) باشند تا هم از زمان بین ملاقات‌ها مطلع شوند و هم برای مناسبت‌های خاص برنامه‌ریزی کنند. اگر امکان تماس یا ملاقات با والد در این روزها میسر نیست، حتما کودک را در جریان بگذارید و او را آماده کنید.
- دوری نوجوانان از والدینشان، امکان یافتن موضوع‌های مشترک و ارتباط نزدیک را کم می‌کند. به همین دلیل، باید به او کمک کنید که قبل از ملاقات، به موضوعات مورد علاقه دو طرف و ظرفیت‌های گفتگو درباره آنها فکر کند. این پیش‌اندیشی، بر امکان ارتباط نزدیک‌تر در ملاقات‌ها می‌افزاید. توجه داشته باشید که زمان ملاقات نامحدود نیست و کودک باید بین موضوعات مورد علاقه‌شان انتخاب کنند. قبل از ملاقات از نوجوان بپرسید در چه مواردی می‌خواهد با والد زندانی‌شان صحبت کند. نوجوانان می‌توانند درباره وقایع مدرسه، موفقیت‌ها یا چالش‌هایشان درکلاس‌های درس، فعالیتشان در باشگاه یا تیم ورزشی مدرسه، دوستان‌شان، اتفاقاتی که در محله‌شان افتاده است، کارهای سرگرم کننده‌ای که انجام داده‌اند، چیزی که مشتاقانه منتظرش هستند یا مشکلی که با آن روبرو هستند با والدین زندانی‌شان صحبت کنند.
- نوجوانان در دوران خاصی از رشد خود قرار دارند که نبود والد می‌تواند به شکل‌های متفاوتی به آنها آسیب وارد کند. کودکان، به خصوص کودکان دختر در این سن با چالش‌های خاص دوران بلوغ روبرو می‌شوند که برای مواجهه با آن به والد به عنوان الگو و راهنما نیاز دارند. به عنوان مثال داشتن الگوی زن برای نوجوان دختر برای مواجهه با چالش‌های دوران بلوغ مانند مواجهه اول با قاعدگی اهمیت زیادی دارد. نبود مادر این شرایط می‌تواند به رابطه آنها آسیب وارد کند. برای کاهش یا مدیریت این آسیب، والد زندانی نیز باید خود را با شرایط کودک متناسب کند. به خصوص برای والدینی که زمان طولانی در زندان بوده‌اند، ماندن در دوران پیش از نوجوانی، از جمله حرف زدن به زبانی که مرتبط با دوران پیش از نوجوانی کودک بوده، می‌تواند به رابطه آنها آسیب بیشتری وارد کند. پیدا کردن راهی برای همراه کردن والد زندانی و داشتن مشاور برای کمک به کودک در گذار از این دوران، می‌تواند تا حدی آسیب‌های زندانی شدن والد در این دوره خاص را کاهش دهد. در نظر داشته باشید که بسیاری از موضوعات مرتبط با بلوغ و دوران رشد کودک، از جمله چالش‌های عاطفی او، در تماس‌های تلفنی، حضوری یا مکتوب قابل طرح کردن نیستند.
- نوجوان را تشویق کنید احساسش را درباره نبود والد درخانه و زندانی بودن او بدون ترس و روشن بیان کند. شرط مهم این شکل از ارتباط، شنیدن بدون قضاوت کودک است.
- تجربه‌های ملاقات را دائما ارزیابی کنید تا برقراری ارتباط بهتر بین نوجوان و والد زندانی میسر شود. بعد از هر ملاقات یا ارتباط صوتی یا تصویری، با نوجوان صحبت کنید و تجربه آن روز او را بررسی کنید. خود را برای توضیح رویه‌ها و قواعد زندان آماده کنید. بر اساس واکنش‌ها و صحبت‌های نوجوان، پرسش‌های جزیی‌تری مطرح کنید تا از روحیه او سر در بیاورید. مثلا می‌توانید از او بپرسید:
- آیا درباره صحبت‌هایی که هنگام ملاقات میان او و والد زندانی رد و بدل شده، سوالی داری؟
- آیا در مورد روند و مراحل ملاقات، جستجوی بدنی، گذاشتن از گیت امنیتی و برخورد ماموران زندان، پرسشی داری؟
- کجای ملاقات را بیشتر دوست داشتی؟ کدام قسمت اذیت‌ات کرد؟
- برنامه مدرسه نوجوان را با والد زندانی به اشتراک بگذارید که بداند فرزندش چه کلاس‌هایی گرفته است. صحبت درمورد کلاس‌ها، تکلیف‌های درسی، معلمان، درس‌های مورد علاقه و فضای مدرسه، بهانه خوبی برای نزدیک شدن والد زندانی و کودکان است.
- نوجوانان باید بدانند که ماموان زندان به احتمال زیاد نامه‌ها و ایمیل‌هایشان را باز کرده و می‌خوانند و به گفتگوهای تلفنی و ویدیویی آنها دسترسی دارند.
- با نزدیک شدن زمان آزادی زندانی، در مورد بازگشت او به خانه با نوجوان صحبت کنید. به او بگویید که وقتی والد زندانی به خانه بازمی‌گردد شاید بعضی چیزها تغییر کند و تعاملات روزانه بین آنها متفاوت از وقتی باشد که والد، زندانی بود. به او بگویید که شاید از این به بعد، نقش‌ها و مسئولیت‌ها در خانه تغییر کند. درباره نظم و قواعد متداول در خانه، وظایف نوجوان و والد، برنامه‌ریزی برای کارهای خانه و چیزهای دیگر با هم گفتگو کنید.
نوجوانان ۱۳ تا ۱۸ ساله به خوبی درک می‌کنند که در محل زندگی و خانواده آنها چه میگذرد و در مورد آن چه در خانه میگذرد قضاوت می‌کنند. کودکان در این سن معمولا در مقطع راهنمایی و دبیرستان درس می‌خوانند و در حال تعریف هویت هستند. آنها می‌خواهند مستقل شوند و خودشان باشند. در این مرحله تا حدی دشوار، آنها نیاز به یادگیری مهارت‌های مقابله‌ای (مانند مدیریت خشم) برای کنترل احساساتشان و مدیریت درگیری‌های درونی و فشارهای بیرونی دارند. در این دوران است که آنها یاد می‌گیرند چگونه موقعیت های سخت را از سر بگذرانند.
تصویر شاخص: ترکیب برگ و نقاشی روی کاغذ، اثر حامد فرمند – بخشی از پروژه فعالیت آگاهی‌بخشی تعاملی – داستان برگ‌ها/رفتن‌ها